Eric Heuvel (25 mei 1960, dus van harte Eric) is een internationale bekende striptekenaar uit Nederland die zich in zijn verhalen voornamelijk waagt aan de periodes rondom de Tweede Wereldoorlog. Heuvel begon reeds met tekenen in de jaren ’80 van de vorige eeuw, maar werd pas echt bekend bij het bredere publiek met zijn educatieve reeks voor de Anne Frank stichting. Het leidde (tot op heden) tot een drietal educatieve strips: ‘De Ontdekking’, ‘De Zoektocht’ en ‘De Terugkeer’..

De Terugkeer is een aanvulling op ‘De Ontdekking’ en de ‘Zoektocht’ en gaat dieper in op de relatie van Nederland met de voormalige kolonie Nederlands-Indië (het huidige Indonesië). In De Ontdekking, een strip die volledig draait om de Duitse bezetting van Nederland, wordt er al kort gerefereerd naar familie in Nederlands-Indië. Heuvel hangt zijn verhaal op aan ‘Oom Bas’, een bejaarde man die tot zijn twintigste op Java woonde en opgroeide onder het koloniaal bewind van de Nederlanders. Het verhaal wordt ingeleid door uit te leggen dat er vanaf de jaren ’30 een economische crisis was (wereldwijd), waardoor het voor de blanke kolonisatoren steeds lastiger werd om hun bedrijf draaiende te houden, zonder inlanders te moeten ontslaan.

Eric Heuvel in zijn werkkamer – Foto door Robin Schoutten ©2012-nu

Het leidde tot spanning, waarbij de Blanda’s (blanken) de schuld kregen van alles, terwijl de blanke kolonisatoren zich van geen schuld bewust waren en de verschillen juist bleven benadrukken (als zijnde, wij zijn superieur). Na een korte opbouw loopt de strip langzaam over in de periode van de Japanse dreiging, waarbij Pearl Harbor en de veroveringen van de Indonesische eilanden op de KNIL (Koninklijk Nederlands Indisch Leger), centraal staan.

©Eric Heuvel

Om het verhaal diepgang te geven creëert Heuvel een een duidelijke scheiding tussen ‘Bas’ (blanke, koloniale tiener) en ‘Soerati’ (Indonesische tiener), die eerst jeugdvrienden waren, maar nu uit elkaar gedreven worden door tegengestelde belangen. Bas snapt niet waarom de komst van Japan beter is, terwijl Soerati uitgaat van het idee waar heel Indonesië van uit ging op dat moment: ‘Het wordt beter’. Omdat het verhaal van ‘Bas’ een betere kans biedt tot inleving voor het gros van het doelpubliek vervolgt Heuvel het verhaal uit zijn ogen. Nederlands-Indië werd ‘gedenederlandiseerd’ (culturele genocide), waarbij alles wat Nederlands was vervangen moest worden door Japans en Indonesisch (als daar al van gesproken kon worden). De Nederlanders werden afgevoerd en in gevangenkampen geplaatst, de zogenaamde ‘Jappenkampen’, waarbij de lezer al snel een duidelijke link kan leggen naar de concentratiekampen van het Hitler-regime.

Soldiers on guard while broken rails are restored by Indonesians. (South Sumatra, Baturadja, November 1947. (©J. Zijlstra, collection L. Zweers)

Dat de situatie na de oorlog er niet beter op werd ondergaat Bas dan ook aan levende lijven. De inlanders vielen Blanda’s aan en riepen daarbij ‘Medeka atau Mati’, wat vertaald wordt als vrijheid of de dood. Soekarno riep de onafhankelijkheid uit van Indonesië, waardoor de situatie in de kampen niet beter werd. De Nederlanders waren dan misschien vrij, maar bleven in de gevangenkampen tot overplaatsing mogelijk was naar grote opvangkampen. Ondertussen voerde de verschillende legers een strijd tegen de ‘opstandige’ Indonesiërs, een strijd die al snel zou uitlopen in ‘politionele acties’, in de volksmond beter bekend als de koloniale oorlog. Het beeld onder de voormalige kolonisatoren was dat Soekarno het volk onderdrukte, en de hulp van de Nederlanders nodig was om het land weer op orde te krijgen. Een zelfde beeld schetst Heuvel over Bas. Hij meldt zich aan voor het KNIL en wordt naar Indonesië gestuurd om het land te bevrijden. Toch merkt hij zelf ook dat de Indonesiërs het niet zien als bevrijden, maar eerder als verdere onderdrukking van hun vrijheden.

Dutch soldiers casually pointing their weapons at soldiers from the Indonesian government who have surrendered. Solo, Central Java, 21 December 1948. (©T. Schilling, DLC, NA)

Heuvel brengt hierbij opnieuw een tweedelig aan in het verhaal. De jeugdvrienden Bas en Soerati worden herenigd en delen hun verhaal. De inlanders hadden zwaar te lijden onder de Japanse bezetting, waarbij de mannen weggevoerd werden voor dwangarbeid en de vrouwen vermoord en verkracht achter gelaten werden. Toch gaat Heuvel hier niet op in, maar verschuift hij zijn visie naar het klassieke sprookjeseinde in de vorm van: een ‘mooi’ einde breien aan het geheel. Soerati en Bas worden verliefd, en willen trouwen, maar de oorlog trekt de geliefden uit elkaar. Bas raakt gewond en moet naar Nederland, waar hij na de onafhankelijkheid van Indonesië in 1949 een Indonesische vrouw ontmoet met wie hij uiteindelijk zal trouwen.

Residents of Solo, Central Java greet the invading Dutch forces at December 21, 1948. A krontjong band (in the white hats) plays music. The army photographer deliberately zooms in and leaves out of the picture what’s left the street (©T. Schilling, DLC, NA)

In het laatste stuk van het verhaal zien we ‘Oom Bas’ in Indonesië, waar hij zijn oude vriend Amir ontmoet, die in een paar pagina’s de Indonesische kant van het verhaal doet. Een verhaal van onderdrukking, afdankertjes (oude kleding en eten) en misbruik. Het was dan ook niet raar dat Amir het fijn vond dat de Japanners kwamen, het was immers, zoals eerder gezegd, de algemene consensus. Toch werden de inlanders niet beter behandeld door de Japanners dan door de Nederlanders. Het leidde tot de bloedige onafhankelijkheidsstrijd, waarbij vooral de radicale jongeren het heft in eigen handen namen en de ‘Blanda’s’ een kopje kleiner wilden maken. Opnieuw een duidelijke splitsing in visie. Heuvel probeert niet de kolonisatie van Indonesië goed te praten, noch de radicale Indonesiërs af te schilderen als duivels. Ook hier is sprake van een duidelijke vorming van een groep mensen die er het beste van probeerde te maken en een groep die niet beter wist..

Al het fotomateriaal in deze post is afkomstig uit:

• HEUVEL E., en TOL, R. VAN DER., De Terugkeer, Amsterdam, 2011, 5-10.
• The Creators Project, ‘Indonesian National Revolution Photos the Dutch Army Didn’t Want You to See’, The Creators Project

De tekst is afkomstig uit een door mij geschreven studie/paper naar Eric Heuvel in een geschiedkundige-onderwijscontext die ik schreef voor de KU Leuven in het academiejaar 2015-2016. Voor wie geïnteresseerd is in de gehele paper kan altijd een email sturen of hieronder een berichtje achterlaten.