Kerst is meestal een periode van gezelligheid, familie en (afhankelijk van waar je woont) een bezoekje aan de plaatselijke meubelboulevard. Wat begon als Christelijke feestdag om de – verkeerd getelde – geboorte van Jezus Christus te vieren, groeide uit tot een wereldwijde feestdag vol cadeaus, Coca Cola kerstspotjes, kerstklassiekers van Wham! en sneeuwpret. Toch was dit niet altijd het geval. Het jaar 1717 werd getroffen door één van de grootste rampen die Noord-Europa kende in de achttiende eeuw. Vergeet de Watersnoodramp van 1953 in Nederland, vergeet de orkaanoverstromingen in de Amerika – allemaal verwateren ze bij de schaal en golf van vernietiging die de Kerstvloed van 1717 met zich meebracht.

Aanloop

De kerstvloed lijkt een op zichzelf staande gebeurtenis, maar was eigenlijk al ver van te voren aan te zien komen – mits ze de juiste middelen hadden gehad. Het weer rondom de Noordzee veranderde tussen 1714 en 1717 drastisch. Weerhistorici zien de 18^de eeuw meestal als een rustige periode, zonder al te veel stormen en overstromingen – met als uitzondering 1714-1717. De kust van Vlaanderen en Zeeland werd in 1714 en 1715 al verschillende keren getroffen door zware overstromingen, waarbij de Westerschelde werd geëvacueerd en ook niet weer werd ‘bebouwd’. Hierdoor kreeg het water in de latere jaren juist meer speling (en uiteindelijk zou leiden tot een aanloop voor latere overstromingen..) – zoals zou blijken in 1808, waarbij dertig mensen om het leven kwamen.

De Westerschelde – Tegenwoordig de scheiding tussen Zuid-Beveland en Zeeuws-Vlaanderen.

In de maanden februari en maart van 1714 en 1715 (meestal rondom een volle maan) beukte de zee op de kustlijn van Zeeland en Vlaanderen, waardoor grote delen van het land beschadigd raakten. Terwijl het in 1715 beperkt bleef tot de Westerschelde, rukten de stormen al snel op langs de kustlinie, richting Katwijk en Amsterdam. Speciale vergaderingen werden bijeengelegd om te bepalen hoe de regering hier mee moest omgaan. Ze konden zich immers niet neerleggen bij het feit dat het water straks al hun land zou verzilten en de huizen onbewoonbaar zouden worden. Dat dit slechts het begin was van een grote vloedgolf die half Noord-Europa zou treffen hadden ze echter niet zien aankomen.

De Nacht Van De Vloed

Kerstnacht 1717, een avond waarop de meeste mensen zich niet bezig houden met een dreigende overstroming, maar doorbrengen met familie en vrienden – en dan wel/niet de geboorte van Jezus herdenken. Juist deze onbedachtzaamheid zorgde voor één van de grootste rampen uit de Noord-Europese geschiedenis. Net als de jaren ervoor stormde het enorm hard, wat zorgde voor een stormvloed die zich op de kusten van Vlaanderen, Nederland, Duitsland en het Scandinavische gebied, compleet liet gaan. ‘Het is de wil van God’, zo sprak Adriaan Spinniker, een minister uit Groningen (Baptist), ‘Het is God die deze brullende orkaan en woedende golven naar ons bracht, het is God die het water over de dijken gooide, het is God die controle nam over de wind en het water’. Geen rare gedachte, aangezien de meeste natuurrampen (zeker inzake het water) vanuit een Goddelijk perspectief werden uitgelegd. Want God stuurde immers ook de schepen naar alle windstreken, wat het handelslustige volkje der Nederlanders natuurlijk geen windeieren legde. Juist de datum 24 december werd daarom in een Goddelijke context geïnterpreteerd, waarbij Spinniker al snel bijval kreeg van zijn Friese collega Jacob Harkenroth. Was deze ‘Kerstvloed’ niet vergelijkbaar met de Sint Maartensvloed van 1686, klonk het in de straten. Was dit de nieuwe Zondvloed? Moesten de ongelovigen gestraft worden?

Een kaart van het getroffen gebied – Afgebeeld is de kustlijn van de Nederlanden tot aan het Scandinavisch gebied.

Er was alleen iets mis met deze ‘Goddelijke interpretatie’, want een miraculeuze redding (denk aan de Ark) bleef uit. Mensen probeerden via bootjes (tjalken) zichzelf en hun naasten in veiligheid te brengen. Ze schoten over de golven en over de dijk, waarna ze op het huis van de buurman belandden. Andere klommen naar de daken van de hoger gelegen huizen en kerken om niet te verdrinken in de hoge golven. Toch stopte dat het water niet om het gebied in te stromen, waarbij het zover kwam als Zwolle, Dokkum, Haarlem, Amsterdam en Groningen. Veelal kleinere dorpen verdwenen compleet van de kaart, waarbij de dijken slechts een herinneringen vormden aan wat ooit geweest was. Alleen in de provincie Groningen verdronken ruim 2300 mensen, en bijna 50.000 dieren, waardoor de lokale samenleving compleet ontwricht werd.

Het bleef echter niet alleen bij de kust van Nederland en Vlaanderen, ook Duitsland en Scandinavië werden hard geraakt, waarbij grote delen van het Duitse kustgebied weken, waarschijnlijk zelfs maanden later nog onder water stonden. Wederopbouw ging extreem langzaam en was door de economische terugval in het gebied enorm lastig. Het leidde in Noord-Europa tot conflicten tussen de stad en het ommeland, want wie was nu verantwoordelijk voor de wederopbouw? Het moddergooien kon beginnen, aangezien beide partijen elkaar verantwoordelijk hielden voor de geleden schade. Eerdere overstromingen hadden al geleid tot de zogenaamde dijkrechten, een organisatie met een eigen legislaat dat niets anders deed dan het Ommeland ‘dwingen’ tot de betaling van een bedrag ter onderhoud van de dijken en oprichting van nieuwe dijken. Maar door deze logge administratieve constructie konden de dijkrechten niet meegroeien met het veranderende weer – wat ze zuur opbrak in 1717..

Artist Impression van een deel van het getroffen gebied in Duitsland.

De oplossing zou liggen in een technocratisch bestel, wat uiteindelijk een einde zou maken aan het onderlinge gekissebis van de steden en het ommeland. De verantwoordelijkheid voor de duizenden doden kwam te liggen bij de provinciën (in de Nederlanden) en zij moesten er op toe zien dat het gebied herbouwd en her bevolkt werd (aangezien op sommige plekken ruim 30% van deze zelfde bevolking verdronken was).

Nasleep Van De Vloed

De nasleep vinden we vooral terug in het huidige watermanagement in Nederland en de buurlanden. Sinds jaar en dag voeren de landen rondom de Noordzee een strijd tegen en met het water – dan wel voor God, dan wel voor handelsbelangen. De Kerstvloed werd dan misschien gezien als teken van God, het zorgde niet voor een stijging in het aantal kerkgangers, noch in toename van het secularisme. Het zorgde voornamelijk voor ruim 14.000 doden, velen vermisten en mensen die een aantal dagen in een boom moesten bivakkeren door het onder hen doorstromende water. Het weer zorgde er namelijk ook nog eens voor dat het een (verlate) witte kerst werd. De Nederlanden en Duitsland sneeuwden onder, het land bevroor en zorgde voor een nog lastigere heropbouw. De mensen die de vloed hadden overleefd, vroren nu alsnog dood of overleden aan de gevolgen van onderkoeling. Het grootste probleem is dat er juist door de gedachte van het protestantisme weinig overgeleverd is rondom deze Kerstvloed. Daarom, juist door dit artikel er aan te wijden, wilde ik het weer eens op de kaart zetten. De hel van 1717 mag immers niet ontbreken in het rijtje van Watersnoodrampen.. Misschien moeten we in 2017 de Kerstvloed maar herdenken, met massale steunbetuigingen naar de mensen in Groningen, Duitsland en Scandinavië. Remember, remember, the 24th of december..

• Nick de Reiger

Bronnen:

• Sundberg – Claiming the Past: History, Memory, and Innovation Following the Christmas Flood of 1717.
• M. J. de Kraker – Flood Events in the southwestern Netherlands and coastal Belgium, 1400-1953.