Adriaan Floriszoon Boeyens is de enige ‘Nederlandse’ Paus uit de geschiedenis, en misschien ook wel één van de meer excentrieke pausen die het Vaticaan bewandeld hebben. Adriaan werd geboren in Utrecht, op 2 maart 1459, wat op dat moment nog onder het Heilige Roomse Rijk viel (dus kunnen we dan wel stellen dat het een Nederlandse Paus is?). De Duitsers claimen onze paus dan ook als zevende Duitse Paus, wat niet wegneemt dat onze Utrechtse Adriaan voor behoorlijk wat onrust zorgde binnen de muren van het Vaticaan. In dit artikel gaan we dieper in op Adrianus IV, de eerste Nederduitse Paus, die ik liefkozend tot de Hutspotpaus heb gebombardeerd.

Levensloop

Als zoon van een scheepstimmerman verloor Adriaan zijn vader op tienjarige leeftijd, waarna hij samen met zijn drie broers het gezin financieel moest onderhouden. Het zat de familie Boeyens echter niet mee toen de twee oudste broers een paar jaar na elkaar overleden, waarna de zorg op de schouders van Adriaan en zijn oom (wiens naam onbekend is) viel. Het lukte Adriaan, ondanks alle tegenslagen om binnen te komen bij de Latijnse school, waar zijn intellect en leergierigheid als snel werd opgepikt. Deze leergierigheid bezorgde hem een overplaatsing naar één van de betere Latijnse scholen in het toenmalige Nederland, de Latijnse school van de Broers van het Gemene Leven, waar zijn kerkelijke carrière feitelijk zou beginnen.

Studie

Het was dan ook geen wonder dat hij koos voor een Universitaire studie Theologie in Leuven na zijn verblijf in de verschillende Latijnse scholen. Zijn cijfers zorgden ervoor dat hij de beste van zijn jaar werd en cum laude afstudeerde. Na zijn studie bleef hij echter verbonden aan de Universiteit en werd Adriaan in 1489 benoemd tot hoogleraar in de Theologie, waarbij hij zijn doctoraatstudie combineerde met het doceren van de Vrije Kunsten aan onder andere Erasmus.

Een jaar voor het behalen van zijn doctoraat liet hij zich wijden tot priester (1490), wat door zijn toewijding leidde tot de titel pastoor extra locum (zonder er te wonen). Naast pastoor werd hij in 1497 zelfs benoemd tot deken van de Leuvense Sint-Pieterskerk (wat toen nog de titel van vice-kanselier van de universiteit met zich meebracht). Dat ook zijn toewijding op het onderwijskundige gebied niet onopgemerkt bleef kunnen we afleiden uit het feit dat hij tot tweemaal toe tot rector werd benoemd (voor een periode van één jaar). Wat hij echter niet kon weten was dat dit slechts het begin was van een zeer rumoerige periode.

Van Leermeester tot Regent

Omdat het niet alleen maar een lijst moet worden met zaken die deze onderbelichte Neder-Duitser heeft gedaan zal ik proberen een korte geschiedenis te geven van de aanloop tot Paus, wat begon met het leermeesterschap van een andere beroemde Middeleeuwer. In 1507 kreeg Adriaan het verzoek van de Keizer Maximiliaan I om Karel V op te voeden. Karel was op dat moment zeven jaar oud en zou uiteindelijk uitgroeien tot de man die Luther liet ondervragen, goede vrienden werd met Willem van Oranje, het leven schonk aan Filips II (Grootste ergernis van Willem van Oranje), maar tevens kleinzoon was van Ferdinand II van Aragon (vorst van de Nederlandse gewesten). Tijdens de periode dat Adrianus Karel V opvoedde kwam het ook Paus Leo X (Giovanni de Medici) ten gehore dat Adrianus een prima medewerker was, wat hem in 1516 de titel van Bisschop van Tortosa opleverde.

Deze benoeming tot bisschop zorgde er echter voor dat Adriaan achter de schermen steeds meer politieke macht kreeg. Er was in deze tijd namelijk nog geen echte scheiding van kerk en staat, die alleen maar werd versterkt toen Karel V, keizer Karel werd. Adriaan kreeg feitelijk een volmacht om het gebied van de voormalige koning te regeren. De Neder-Duitser Adriaan werd zo in 1519 Grootinquisiteur van verschillende noordelijke provincies en in 1520 Regent van Spanje (wat hij enkel uit loyaliteit voor Karel accepteerde, hij moest niets van deze macht weten). Hij wilde veel liever terug naar zijn geliefde Leuven, aangezien hij te maken had met een onrustige periode in Spanje en een opstandige generaal genaamd Cortés die het de Azteken vrij lastig maakte.

Was Adriaan dan een geweldige regent? Nee, alles behalve, aangezien hij vrij veel fouten maakte door zijn politieke onervarenheid. Lagen die fouten allemaal aan hem? Onwaarschijnlijk, aangezien Adriaan wel de hersens had om zijn taken te volbrengen. De Spanjaarden zagen hem, ondanks zijn zeer grote CV, als buitenstaander (kaaskop?) en wilden liever een volbloed Spanjaard op deze regentenpositie. Ze gingen hierin zelfs zover dat er een waar verbond werd opgericht tegen onze Neder-Duitser, beter bekend als het ‘Heilig Verbond’ of Santa Junta. Slechts twee maand was Karel verdwenen en nu lag het land al in staat van anarchie voor de voeten van Adriaan. Moest hij met geweld ingrijpen of was dit het teken waar hij op gewacht had?

Anarchie in het Vaticaan

Zo rechtvaardig als hij was probeerde hij met een gematigd optreden de opstandelingen tot een halt te roepen, wat echter niet leidde tot het neerslaan van de opstand. Er zat niets anders op dan zijn ontslag indienen bij Karel V, wat hem na veel aandringen lukte en hij vervangen werd door twee Spaanse mederegenten. Betekende dit dat Adriaan terug kon keren naar Leuven en een wetenschappelijk leven kon gaan leiden? Nee, want zoals vaker komt een ramp nooit alleen. Paus Leo X overleed vrij plots in het jaar 1521 en liet geen erfenis maar een lege schatkist achter. Alle pauselijke legers kwam tot stilstand en het kardinalenkamp werd letterlijk in tweeën gesplitst door de machtsstrijd die ontketende in Europa. De Franse koning Frans 1 en Keizer Karel V deden er dan ook alles aan om zoveel mogelijk kardinalen in hun voordeel te laten stemmen, waarbij de kardinalen gebruik maakten van vuilspuiterij, omkoping en beïnvloeding van belangrijke partijen (het huidige afpersen).

De rest van Europa hield het hart vast, zou dit opnieuw leiden tot een Schisma? Niets is minder waar, aangezien het één van de meest aparte pauselijke conclaven uit de geschiedenis zou worden. De verdeeldheid zorgde namelijk voor een absolute patstelling, waarbij er na tien stemrondes nog geen meerderheid in zicht was en iedereen dacht dat hij kans maakte op de hoofdprijs. D’medici sprak volgens de overlevering de volgende legendarische woorden: “Tien stemronden hebben aan het licht gebracht dat er nooit overeenstemming bereikt zal worden. Mijn kandidaten werden door de tegenpartij systematisch afgewezen en ik heb redenen te over om kandidaten van de tegenpartij af te wijzen. Laat ons het eens worden over een kardinaal die niet op het conclaaf aanwezig is, maar die een goede paus zou kunnen worden.” Waarna ze hem vroegen wie hij in gedachten had: “Ik denk aan de kardinaal van Tortosa, die niet alleen een zeer verdienstelijk man is, maar bovendien de reputatie geniet als een heilige te leven.”

En zo geschiedde iets compleet onnatuurlijks in de geschiedenis van de pauselijke conclaven. Er werd een paus gekozen die ten eerste, niet aanwezig was, ten tweede, voor de meeste aanwezige kardinalen een complete onbekende was en ten derde, helemaal niet bezig was met het pausschap. Een tweetal weken na het conclaaf ontving hij het nieuws dat de kardinalen hem aangewezen hadden als hoofd van de Katholieke Kerk. Adriaan geloofde de brief echter niet tot hij een paar dagen later ook de officiële papieren ontving. De Nederduitse Adriaan, zoon van een timmerman uit Utrecht, werd uitgeroepen tot de nieuwe paus.

Adrianus VI – De twijfelende Paus

Adriaan bleef kalm en wilde niet weigeren, want hij zag dit als een belediging voor zowel God als de Katholieke kerk, maar meteen aanvaarden deed hij de nieuwe positie ook niet. Hij trok richting Rome om orde in de chaos te scheppen, maar werd overal waar hij kwam opgehouden door juichende volksmassa’s en politieke zaken waarbij men hem vroeg een ‘pauselijk oordeel’ te geven. De reis besloeg uiteindelijk een half jaar, waarin Adriaan voldoende tijd had om na te denken, wat niet in het voordeel was van de sfeer in Rome.

Toen Adriaan op 28 augustus aankwam in Ostia – Ostia Antica, havenplaats van Rome – (in een kleine roeiboot, onder begeleiding van zes kardinalen), snelde hij zich naar de kerk om te bidden. Ostia wilde niets liever dan de aankomst van de Paus vieren, wat hij afsloeg, want dat paste niet bij de staat van zijn benoeming. Toen hij vroeg om een paard om richting Rome te trekken, kreeg hij ook nog eens te horen dat er geen paarden beschikbaar waren wegens de heersende pestepidemie. Hij vorderde daarom de eerste de beste ezel en reed richting Rome, de aanwezige kardinalen stomverbaasd achterlatend. Toch werd hij op 31 augustus gekroond tot Paus, waarna hij gelijk een aantal nieuwe maatregelen aannam.

Kardinalen mochten bijvoorbeeld geen asiel meer verlenen aan misdadigers, op het grondgebied van Rome werden geen wapens gedragen en moesten alle priesters hun baard afscheren. De katholieke hofhouding schudde op zijn grondvesten, wat hadden ze verkozen tot leider van de Kerk? Adrianus boezemde na zijn aantreden gelijk een gezonde portie angst in bij het volk. Hij had onderweg namelijk al laten merken dat hij niets moest weten van luxe, wat zijn relatie met de andere kardinalen niet verbeterde.

Cadeaus waardeerde hij niet, waarna hij ze meestal met een sneer teruggaf aan de gever. Ze moesten zich richten op het hemelse, niet op het wereldse. Dure, luxueuze cadeaus gaven ze maar aan de koning. Maar niet alleen de kardinalen waren een probleem, de bevolking van Rome zag deze rare snuiter ook niet zitten. Bij het standbeeld van de Paus werden ’s nachts satirische teksten achtergelaten, waarin de bevolking haar afgunst liet merken. Toen de Paus dit ten oren kwam wilde hij niets liever dan het beeld in de Tiber gooien (wat hem afgeraden werd, om de verstandshouding niet nog meer te verslechteren).

Adrianus – Cultuurbarbaar of geniale uitvinder

Om de grote schulden van zijn voorganger af te betalen riep de Paus op tot algemene soberheid, wat inhield dat alle dure koks en dergelijke de deur uit moesten. Hij liet zijn eigen kokkin uit Nederland overkomen, want hij at graag een bord hutspot als avondmaal. Dit schoot de Italianen al helemaal in het verkeerde keelgat. Hutspot was voor de Italianen totaal onbekend en werd gezien als een barbaars maal, niet geschikt voor een hoge cultuur als die van de Italianen.

Deze cultuur moest het echter nog meer ontgelden toen hij alle zaken uit de oudheid afschilderde als heidense resten uit een vervlogen periode. Hierin ging hij zelfs zover dat hij het Belvérdè liet dichtmetselen (huidige Vaticaanse musea) en de sleutel van de poort op zijn persoon bewaarde. Alles wat met cultuur te maken had kreeg van hem geen enkele financiering meer, want wat had je aan beelden van het wereldlijke als je het leven moest focussen op het hemelse?

Was deze Paus dan een echte cultuurbarbaar of had hij ook nog iets goeds voor met de Italiaanse kunstwereld? De Italiaanse conservator werd ontslagen en hij haalde Jan van Scorel (Renaissanceschilder uit Schoorl) naar Rome als nieuwe conservator en Pauselijke hofschilder. Scorel kreeg de belangrijke taak om twee staatsportretten te maken van Adrianus en alles te conserveren wat in de Pauselijke archieven lag opgeslagen.

Naast cultuurbarbaar was de Paus echter ook lui. Als hij zat te werken aan zijn immense bureau was het hem teveel werk om van de ene kant naar de andere kant van het bureau te lopen, overal lagen immers boeken. Hij bedacht daarvoor de volgende oplossing: Wat als we een rails maken langs het bureau en de stoel wielen krijgt. Door dit geheel aan elkaar vast te maken kon hij langs het bureau glijden en bedacht hij tevens de voorloper van de bureaustoel, dus een omnipotente Paus?

Paus Videbimus

Adrianus probeerde er het beste van te maken, samen met zijn Nederlandse raadgevers (die opnieuw door de Italianen als achterlijke ezels werden beschouwd). Door de vele tegenstand op het beleid van Adrianus heeft hij weinig van zijn hervormingen daadwerkelijk door kunnen voeren, wat er niet beter op werd door de opkomst van Luther. Luther schreef in één van zijn pamfletten de volgende (vrij vertaalde) woorden: De Paus is een magister nostrum van Leuven, waar zelfs ezels de kans hebben om het doctoraat te verwerven. Zijn woorden en daden worden geïnspireerd door Satan’. Eigenlijk was dit geheel onterecht, aangezien Adrianus juist zeer welwillend stond tegenover het gedachtegoed van Luther, waar Luther dan weer niets van moest weten.

Toen Frans I (van Frankrijk) daarna ook nog begon te dreigen met het plaatsen van een tegenpaus in Avignon (wat zou leiden tot een schisma) stortte Adrianus langzaam maar zeker in. Het lukte hem echter het schisma te voorkomen door een tactische optreden en Frans I met respect te behandelen. Dat hij als een stuk vuil behandeld werd door Frans kon hem dan ook weinig schelen, hij wist dat hij vocht voor vrede (iets waar Frans I, aartsvijand van Karel V, niets van moest weten).

Vanwege het nalatige gedrag van Frans I lukte het Adrianus niet om de oprukkende Turken te onderdrukken (waarna zij Rhodos innamen) of om harde maatregelen te nemen tegen de pestepidemieën die door het land trokken. De bevolking ging hierbij nog een stapje verder, want het was de gewoonte om uitbundig te feesten na elke overwonnen pestgolf. Adrianus had hier geen geld voor en vond het niet gepast om te feesten. De bevolking zag hem echter als vrekkig, wat een derde kopzorg werd voor onze Paus.

Oprukkende Turken, de Pest, een oorlog met Frankrijk en het Lutheranisme waren een te zware tol voor Adrianus, aangezien hij nergens steun voor kreeg. De bevolking noemde hem Paus Videbimus (‘we zullen wel zien’), aangezien er geen daadkracht uit deze Paus leek te komen. Begin augustus 1523 sloot hij zich aan bij Karel V tegen de Fransen, om zo aan te tonen dat hij een daadkrachtige Paus was, maar het mocht niet baten.

Ziekte en Overlijden

Alsof de Heilige Geest hetzelfde beeld zag als het geen wat nu beschreven wordt, werd Adrianus drie dagen na het afsluiten van zijn samenwerkingsverbond ernstig ziek. Een maand later verscheen hij voor het laatst in het openbaar en zegende hij de troepen die ten strijde trokken. Op zijn sterfbed wilde hij graag nog één man tot kardinaal benoemen (wat niet ongewoon was tijdens het sterfproces). De Italiaanse kardinalen hadden echter geen medelijden met Adrianus en maakten stevige bezwaren, maar stemden uiteindelijk toch toe met zijn beslissing; ter vergelijking, Paus Leo X benoemde er veertig op één dag.

Na een pontificaat van iets meer dan een jaar stierf Adrinaus op 14 september 1523 en zorgde er met zijn verschijning voor dat hij de laatste niet-Italiaanse paus werd tot Johannus Paulus II uit Polen. Zijn testament liet een mooie weerspiegeling zien van zijn karakter, aangezien geen enkel familielid werd begunstigd, maar zijn inkomsten naar de armen gingen. De bisschopszetel in Spanje liet hij na aan Karel V, tot grote vreugde van zijn goede vriend. Over de dood van Adrianus werd veel gespeculeerd en is tot op heden nooit met zekerheid achterhaald. Men spreekt van vergiftiging, maar het kan ook zijn dat de druk op zijn schouders te groot werd.

Momenteel ligt Adrianus begraven in de Santa Maria dell’Anima (wat in 2001 werd gerestaureerd door een Nederlands fonds). Rust kreeg hij echter niet na zijn dood, aangezien de bevolking hem bleef zien als de onvrome tussen de vromen. Het lot wilde daarnaast ook nog eens dat de kardinaal die hem had voorgesteld voor het pausschap, Clemens VII (beter bekend als Guilio de Medici) de nieuwe Paus, die al snel verviel in het gedrag van Leo X, wat het pontificaat van Adrianus ‘De Hutspotpaus’ alleen maar schiller maakt in dit contrast.

Paus Adrianus, de man die Paus werd terwijl hij geen Paus wilde worden, kan letterlijk worden gezien als de enige man die op de verkeerde plaats was, op het verkeerde tijdstip.

• Nick de Reiger – Oktober 2014

Meer lezen over deze Nederduitse Paus?

• Antoine Bodar – Vreemdeling in liederlijk Rome
• Michiel Verweij – Adrianus VI (1459-1523) – De Tragische Paus der Nederlanden
• Gemeente Utrecht – Paus Adrianus: Een Utrechtse timmermanszoon op de Heilige Stoel