Bij de term übermensch denkt men al gauw aan het Derde Rijk, Hitler en de rassentheorieën van de Nazi’s. Soms kan men je nog vertellen dat deze term ooit bedacht is door ene Nietzsche, een filosoof, geboren in Duitsland, waardoor de gemiddelde mens als snel de conclusie trekt dat deze man hetzelfde gedachtegoed had als de Nazi’s. De vraag is alleen, klopt dit wel? Was het Nietzsche die zijn theorieën schreef met het Nazisme in zijn achterhoofd, of is er een derde partij betrokken geweest bij deze ontwikkeling?

Nietzsche & Schopenhauer :

Voor ik uit zal wijden over het werk van Nietzsche wil ik eerst de achtergrond van de persoon Friedrich Nietzsche schetsen. Hij werd geboren in Röcken (Duitsland) in het jaar 1844, maar verhuisde als snel naar Naumberg na het overlijden van zijn vader in 1850, waardoor Nietzsche achterbleef met zijn moeder Franziska en zus Elizabeth. Nietzsches vader was van oorsprong dominee, waardoor de stap van Nietzsche om Theologie te gaan studeren niet vreemd was. Hij kon zijn draai in deze studie niet vinden en stapte over naar de Filologie (Taalkunde) waarbij hij in aanraking kwam met zowel Filosofie als literatuur. Er ontluikt een interesse in de Filosofie in Nietzsche en hij raakt idolaat van het werk van Schopenhauer.

Schopenhauer, bekend van de zijn theorie over Apollinisch leven (Ascetisch/Rustig), was Nietzsches grote filosofische voorbeeld, maar toch vond hij dat het gedachtegoed van Schopenhauer iets miste, waardoor hij besloot zijn theorie te herschrijven en te verbeteren. Nietzsche kwam met zijn eigen visie, de mens moest namelijk Dionysisch leven (Excentriek), want alleen door excentriek te leven kan een mens zichzelf losmaken van de maatschappij. In deze visie vond Nietzsche zijn tweede inspiratiebron, de componist Wagner. Wagner was bekend om zijn mythologische thema’s en had een zelfde idee over hoe de mens moest leven. De mens moest op zichzelf kunnen steunen en ernaar blijven streven zichzelf te verbeteren, anders zou hij een slaaf der maatschappij worden.

Parsifal – Ridder uit de Arthurlegende (Onbekende artiest)

Nietzsche was echter geen ster in het onderhouden van zijn werkrelaties, getuige de breuk met de visie van Schopenhauer en later met zijn vriend Wagner.  Nietzsche was niet erg weg van het Christendom, waardoor de opera Parsifal, een opera met zeer veel Christelijke elementen in Nietzsches verkeerde keelgat schoot. Nietzsche komt terecht in een nieuwe periode in zijn leven en zet zich af tegen de idealen die hij eens proclameerde.

Nihilisme:

Het boek De Vrolijke Wetenschap zag het licht, waarin Nietzsche de beroemde woorden schreef: ‘God is dood! God blijft dood! En wij hebben hem gedood’. Wat heeft deze uitspraak te maken met de term übermensch? Vrij veel eigenlijk, aangezien het aantoont in hoeverre Nietzsche zich afzet tegen de huidige maatschappij. Het is voor Nietzsche niet belangrijk of God wel of niet heeft bestaan/of bestaat, het gaat er namelijk om dat de mens gelooft in zijn bestaan en dat geloof de laatste jaren steeds meer uitgehold wordt. De mens gelooft nog wel in de godheid, maar plaatst het geloof vooral buiten God, waardoor je een concept krijgt, waarin mensen alleen maar proberen God in een doosje te stoppen, ver weg, tot ze God nodig hebben, dan kunnen ze hem er weer eens bij pakken. Hij schrijft verderop dan ook: ‘Wat zijn kerken nog, als ze niet de graven en grafmonumenten van God zijn’, waarbij hij de secularisatie van de maatschappij voorspelt. Maar wat wilde hij hiermee bereiken?

Hokjesgeest versus de Nihilisme?

De mens moet zich losrukken uit de ketenen van de maatschappelijke hokjesgeest, waarbij iedereen slaafs het ideaal van de ‘overheid’ volgt. Nietzsches deugdethiek, die hieruit voort vloeide, spreekt dan ook over het heer en meester worden over zijn eigen deugden, waarbij geloof geen rol meer speelde, enkel in de mens zelf. Deugden laten je immers zien wat je sterke & zwakke punten zijn, waardoor je bewuster gaat leven en tevens actiever gaat nadenken over je eigen leven. Juist hierdoor krijg je inzicht in de verschillende normen en waarden die gelden voor jou en je medemens en dat dat niet altijd dezelfde zijn. Het nadeel hiervan is dat je heel egocentrisch gaat denken (alles draait om mij) en vrij nihilistisch wordt, want wat maakt het uit?

Wording tot Übermensch?

De uitkomst van deze ‘evolutie van de mens’ is de übermensch. Een ontplooide mens, bewust van zijn deugden en losgerukt uit de ketens van de maatschappelijke druk zonder enige vorm van geloof. De slaafse mens maakt plaats voor een aristocraat die zichzelf omhoog gevochten heeft tot wat hij nu is. Hierin ligt dan ook meteen het gevaar, aangezien we dit op twee manieren kunnen interpreteren, waarbij de eerste manier hierboven staat beschreven. De tweede visie is een interpretatie vanuit sociaal-darwinistisch perspectief, waarbij men er vanuit gaat dat de übermensch een verbeterde versie van de mens is, beter dan de rest en het recht heeft om over de minderwaardige mens te heersen (slaafse burgers (untermenschen?) tegenover een aristocratische übermensch).

Het was echter niet Nietzsche zelf die deze tweede draai aan zijn ethische visie gaf. De zus van Nietzsche gaf veel van het, nog ongepubliceerde, werk uit na de dood van haar broer. Elizabeth Nietzsche was echter een antisemiet en aanhanger van het Nazigedachtegoed, waarbij zelfs kan worden gesteld dat ze bevriend was met een aantal hooggeplaatste Nazi’s. De term übermensch in combinatie met het nazistische gedachtegoed werd verspreid via de aanpassingen die Elizabeth Nietzsche deed in het werk van haar overleden broer, waardoor de Nazi’s het ‘Blond haar, blauwe ogen’-ideaal of  ‘Het Blonde beest’, zoals het ook wel werd genoemd, ideaal konden gebruiken als zijnde filosofisch en sociaal-darwinistisch onderbouwd gedachtegoed.

Nazisme:

Waarom had de Nazipropagandamachine deze term nodig? De Nazi’s hadden reeds de term untermensch (minderwaardige mensen) in omloop gebracht om de ‘vijanden’ van het Nationaalsocialisme te beschrijven, waardoor de term übermensch een nog grotere raciale superioriteit met zich mee ging dragen. Nietzsche had in zijn eerdere werken namelijk al beschreven dat de mens een kunstwerk was en dat het volmaakt zou worden door aan zichzelf te werken. De Nazi’s zagen het Arische ras als een uitmonding van deze theorie, ingebracht door Elizabeth Nietzsche. Zij maakt feitelijk slim gebruik van het werk van haar overleden broer, en ging hierbij letterlijk over lijken om aan invloed te winnen binnen het Nazisme. Ze schopte het zelfs zo ver dat het gerucht gaat dat Adolf Hitler persoonlijk op haar begrafenis aanwezig was.

Elizabeth Nietzsche en een aantal hoge Nazi’s

Nietzsche had dan misschien een Nihilistische visie op de wereld, waarbij het draaide om de ontwikkeling van het karakter, maar zover als zijn gedachtegoed werd gemanipuleerd door de Nazi’s had hij het zelf nooit voor mogelijk gehouden. De negatieve lading die het woord übermensch tegenwoordig kent moet daarom met een grote korrel zout worden genomen en worden genuanceerd tot het beeld dat ik  hierboven heb geprobeerd te beschrijven.

Net als velen werd Nietzsche slachtoffer van zijn antisemitische zus en de propagandamachine van het Derde Rijk en moeten wij niet vergeten dat zijn streven naar een minder slaafse maatschappij zelfs vandaag de dag nog zeer actueel is, want worden wij niet steeds individualistischer? Daarom wil ik afsluiten met een mooie oneliner van de filosoof zelf: ‘De eis bemind te worden, is de grootste aller arroganties’. Een mooie overdenking lijkt mij. – Nick de Reiger

Origineel verschenen in de Filippides, tijdschrift van de lerarenopleiding geschiedenis aan hogeschool Windesheim in december 2013.

Meer lezen over Nietzsche:

• Friedrich Nietzsche – De Vrolijke Wetenschap
• Friedrich Nietzsche – God is Dood
• Friedrich Nietzsche – Het Geval Wagner
• Friedrich Nietzsche – De Anti-Christ